|
Systematyczne badania wykopaliskowe przeprowadzone na półwyspie Jeziora Pszczewskiego (stan. 2) wykazały, że to silnie zniwelowane przez orkę i pochówki grobowe grodzisko (I) o wymiarach 50 m x 35 m składało się z dwóch faz budowy (odbudowy) 190. Od strony wschodniej, to jest od lądu, posiadało wał poprzeczny o szerokości około siedmiu metrów, zbudowany w konstrukcji przekładkowej (faza starsza) oraz drugi, o konstrukcji skrzyniowej (faza młodsza). Wewnątrz grodu odkryto fragmenty budynku o wymiarach 4 m x 2,5 m, natomiast między licem wału a budynkiem zlokalizowano ulicę wyłożoną bierwionami 191. W górnych partiach wału posiadających ślady pożaru znajdowały się liczne pochówki szkieletowe powstałe po zniszczeniu grodu. Na wschód od omawianego obiektu, już na stoku rynny jeziornej poza półwyspem (stan. 2a), funkcjonowała w okresie od połowy X do połowy XII w. (faza D-E) osada podgrodowa192. Liczne odpady żelazne oraz żużel pozwalają przyjąć, że w tym miejscu w dalszym ciągu (X- -XII w.) odbywała się działalność hutnicza. Zebrany w toku badań archeologicznych materiał dowodzi, że powstały na półwyspie (początkowo wyspa) Katarzyna gród (I) został spalony na przełomie X i XI w., co dość zgodnie wiązane jest w literaturze z wyprawą wojenną cesarza Henryka II w 1005 r. przeciw Polsce. Odbudowany i rozbudowany w partii wałów obronnych gród został ponownie spalony, najprawdopodobniej w trakcie wyprawy Fryderyka Rudobrodego na Poznań w 1157 r. Po tych zniszczeniach obiekt ten nie został już nigdy odbudowany, a na jego miejscu, około pierwszej połowy XIII w., założono cmentarz szkieletowy, związany z pewnością z pszczewskim kompleksem osadniczym Leżący na północ od Pszczewa duży gród obronny (II) o wymiarach 90 m x 60 m i szerokości wału 15 m nie doczekał się dotąd szczegółowych badań.
Wiadomo jedynie, że od południa i wschodu do grodu przylegały dwie rozległe osady o charakterze produkcyjnym, czego dowodzą zgromadzone tam wielkie ilości odpadów hutniczych. Kres istnienia tego zespołu osadniczo-obronnego nastąpił na przełomie X i XI w., co miało związek z najazdem niemieckim w 1005 r. 194 Położenie omówionych grodów zdaje się wskazywać na ich charakter strażniczo-obron- ny, związany z przejściem przez rynnę jeziorną w Pszczewie ważnej drogi tranzytowej. Należy również zauważyć ich funkcję ochronną, sprawowaną wobec całego mikroregionu pszczewskiego, stanowiącego w okresie X-XII w. liczące się zagłębie hutnicze, wytwarzające przypuszczalnie półfabrykaty żelazne, głównie dla zaspokojenia potrzeb monarchii wczesnopiastowskiej, a w części również na wymianę na Zachodzie.
Obok wymienionych funkcji militarnych, obydwa grody odegrały istotną rolę w kształtowaniu się osadnictwa w okresie poprzedzają, cym powstanie ośrodka miejskiego w Pszczewie. Jednak z uwagi na jego położenie w pobliżu drogi dalekobieżnej oraz dłuższy okres funkcjonowania (do poł. XII w.), decydujące znaczenie w uformowaniu się osadnictwa przedlokacyjnego w tej miejscowości odegrał niewątpliwie gród (I) zlokalizowany na półwyspie Jeziora Pszczewskiego. Na wschód od niego (stan. 2a), już na stoku rynny jeziornej funkcjonowała rozległa osada podgrodowa, datowana podobnie jak gród na X-XII w.196 Nie była objęta urządzeniami obronnymi, a z zebranego materiału badawczego wynika, że posiadała charakter produkcyjny, związany z hutnictwem żelaza. Podobny charakter miały osady zlokalizowane: przy drodze do Silnej, tuż przy cmentarzu ewangelickim (stan. 7), przy starej drodze do Międzyrzecza (stan. 17), wzdłuż północnego i zachodniego brzegu Jeziora Chłop (Borowy Młyn stan. 2 i 3, Pszczew stan. 3, 18, 20) oraz przy starszym grodzie (II) po jego upadku w początkach XI w. (stan. 5a, 13)
Oprócz wymienionych osad nastawionych na produkcję i obróbkę żelaza, do XII w. powstały w okolicy grodu pszczewskiego osady wiejskie zaspokajające potrzeby żywnościowe, głównie załogi ośrodka obronnego198. Charakterystyczną rzeczą jest fakt usytuowania wszystkich wymienionych osad w promieniu od jednego do pięciu kilometrów od grodu na półwyspie (I), który wówczas stanowił centrum pszczewskiego kompleksu osadniczego ukształtowanego z pewnością w okresie formowania się państwa piastowskiego, a może nawet już znacznie wcześniej199. Istnieje wielkie prawdopodobieństwo, że przed połową XII w., to jest w drugim okresie chrystianizacji państwa polskiego (XI-XII w.), w Pszczewie mógł powstać ośrodek pierwotnej parafii, którego dotąd nie udało się zlokalizować * 200. Wiadomo jedynie, że kościoły powstałe w tym okresie wznoszono w grodach, bądź w bezpośrednim zapleczu, np. w osadach podgrodowych. Uwzględniając wnioski wynikające z badań archeologicznych, a także przebieg ówczesnych dróg tranzytowych i lokalnych oraz miejscową tradycję wydaje się, że najstarszy kościół pszczewski, zapewne pod wezw. św. Wojciecha, znajdował się około dwieście metrów na południowy wschód od grodu (I), tuż przy drodze do Poznania201. W miejscu tym wytworzył się węzeł drogowy, gdzie krzyżowały się lokalne drogi ze Stok, Swiechocina, Silnej i Borowego Młyna, z główną trasą dalekobieżną (Międzyrzecz- -Poznań) 202. Funkcjonowała tutaj zapewne już dość wcześnie karczma, o której najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi jednak z 1595 r. Liczne zabytki znalezione na grodzisku i w najbliższej okolicy, a w szczególności ozdoby i srebro w postaci płacideł (sztabki i placek) wskazują, że mieszkańcy grodu utrzymywali kontakty handlowe z kupcami przyjezdnymi 203. Wszystko to pozwala więc przyjąć, że w Pszczewie odbywał się w omawianym okresie targ, nadzorowany przez pobliski gród strażniczy na półwyspie. Plac targowy wraz z niewielką osadą i karczmą znajdował się przypuszczalnie w pobliżu kościoła św. Wojciecha, w miejscu rozwidlenia dróg do Silnej, Swiecho- cina i Stok - a więc w warunkach charakterystycznych dla wczesnośredniowiecznych targów przygrodowych.
W świetle tego co dotychczas powiedziano kształtuje się dość wyraźny obraz pszczewskiego zespołu osadniczego, składającego się oprócz grodu, również z osady podgrodowej - zapewne typu produkcyjnego - przynajmniej siedmiu osad specjalizujących się w produkcji i obróbce żelaza, najmniej trzech osad rolniczo-hodowlanych oraz domniemanej osady targowej, z kościołem parafialnym św. Wojciecha (drewniany) i karczmą, a także z komory celnej zlokalizowanej w miejscowości Policko przy drodze z Międzyrzecza. Całe terytorium pszczewskie obejmowało łącznie z terenami nie zasiedlonymi obszar o powierzchni około 60-70 km2, z grodem zajmującym centralne miejsce. Rangę ośrodka obronnego podnosi fakt, iż pełnił on kontrolę ważnego przejścia drogi tranzytowej przez rynnę jeziorną, a także wchodził w skład linii obronnej (drugiej), chroniącej centrum państwa piastowskiego od zachodu. Jak można sądzić na podstawie materiału archeologicznego i analogii z innymi terytoriami grodowymi, wymienione osiedla otwarte powiązane były licznymi więzami gospodarczymi z grodem na półwyspie, w którym koncentrowała się cała obrona opisywanego obszaru.
Nasuwa się pytanie, czym był i jaką pełnił rolę ośrodek osadniczy, który istniał przed lokowaniem Pszczewa na prawie miejskim, a najpierw - czy taki ośrodek w ogóle istniał. Wbrew twierdzeniom niektórych badaczy, nie funkcjonował tutaj nigdy okręg kasztelański, gdyż ziemia pszczewska już około X1-XII w. podlegała kasztelanii międzyrzeckiej 205. Nie jest również pewne istnienie opola pszczewskiego, dla którego brak jest jakichkolwiek wzmianek w materiale źródłowym, a jego ewentualnego powstania w okresie wczesnopiastow- skim (lub wcześniej) nie potwierdzają badania osadnicze (rzadka sieć osad otwartych) 206. Biorąc pod uwagę dotychczasowe ustalenia można z pewną ostrożnością przyjąć, że omawiany zespół osad- niczo-grodowy, noszący zapewne już dość wcześnie wspólną nazwę - Pszczew 207, był osadą wczesnomiejską, ukształtowaną w okresie tworzenia się państwa ponadplemiennego pod wpływem czynników gospodarczych (hutnictwo żelaza), handlowych (targ?) i demograficznych (osadnictwo). Do założenia miasta lokacyjnego po wschodniej stronie rynny jeziornej w omawianym okresie jednak nie doszło. Zaważyło na tym ogólne osłabienie czynników urbanizacyjnych w rejonie Pszczewa, wyraźnie dostrzegalne od lat czterdziestych XII w. i trwające aż do połowy następnego stulecia. Spowodowało je między innymi: zaniechanie produkcji hutniczej żelaza w okolicy Pszczewa, zakończenie egzystencji licznych osad rozlokowanych w rynnie jeziornej, a w szczególności zaś zburzenie książęcego ośrodka grodowego nad Jeziorem Pszczewskim i przekazanie części terytorium pszczewskiego na własność biskupstwa poznańskiego.
Źródło: Geneza i początki miast w dobrach biskupów poznańskich w Wielkopolsce (XIII-XIV wiek), Mieczysłąw Brust, str. 127-194 [w:] Nasza Przeszłość, TOM 100, 2003, str. 180-181
_________________ 
|
