|
Grodzisko zostało wpisane do rejestru zabytków decyzją z 15 października 1968 r. i figuruje pod nr 293/A/203. Podczas badań i przy opracowaniu korzystano z planu warstwicowego w skali 1 : 250 wykonanego przez A. Różyckiego i B. Kirschke w 1981 r.
Weryfikowane stanowisko znajduje się po wschodniej stronie szosy Krotoszyn-Koźmin, w odległości ok. 1 km od południowo-zachodniego krańca wsi Czarny Sad i ok. 100 m na wschód od wzmiankowanej szosy. Jest to dobrze zachowane grodzisko wklęsłe, pierścieniowate, zwane „wzgórzyskiem” , gęsto porośnięte krzewami i drzewami. Obiekt ma kształt kolisty o średnicy ok. 60 m, zachowana wysokość wału wynosi ok. 3-4 m, i jest otoczony fosą o szerokości 8 -1 0 m. Zarówno rozmiary stanowiska, jak i warunki terenowe - od strony południowej opływa grodzisko lokalny, niewielki ciek, nad którym drzewa i krzewy tworzą zbitą ścianę gąszczu uniemożliwiającą dostęp do wału, oraz liczne drzewa i krzewy porastające wał i majdan od zachodu i wschodu - zadecydowały, że do badań wybrano północną partię grodziska, gdzie po uprzednim oczyszczeniu i wykarczowaniu usytuowano wykop badawczy. Wykop posiadał wymiary 10 x 2,5 m i przebiegał na osi północ-południe, od kulminacji walu do majdanu, i usytuowany został tak, aby uchwycić możliwie jak najdłuższy profil obiektu, a zatem otrzymać możliwie najwięcej informacji o charakterze, stratygrafii i chronologii stanowiska. Niwelację prowadzono w stosunku do reperu o wartości 27,74, usytuowanego przy południowo-wschodnim narożniku wykopu. Podczas eksploracji zauważono, że część wałowa wykopu zawiera przede wszystkim konkrecje gliniaste z marglem, natomiast majdan ma charakter próchniczny. Wyeksplorowano łącznie ok. 487,5 m3 i zainwentaryzowano dziewięć pozycji inwentarzowych, w tym: 362 fragmenty ceramiki naczyniowej, 34 fragmenty kafli garnkowych, jeden fragment podkowy, jeden fragment rękojeści noża oraz cztery kości zwierzęce. Większość materiału zabytkowego pochodzi z majdanu badanego obiektu (348 fragmentów ceramiki oraz 34 fragmenty kafli garnkowych, kości i przedmioty metalowe). W części „wałowej” wykopu znaleziono jedynie 14 fragmentów ceramiki.
Podczas eksploracji północnej (wałowej) części wykopu na poziomie 28,07-28,09 do poziomu 27,13 pod warstwą nasypu ze zbitej szarożółtej gliny odnaleziono fragmenty drewnianej konstrukcji wału. Relikty konstrukcji ułożone były prostopadle w stosunku do linii przebiegu wału i tkwiły w warstwowanym kremowoszarym piasku. Poniżej poziomu 27,13 zalegał calec w postaci zbitej żółtej gliny z wtrętami żelazistymi. Zachowane relikty konstrukcji wału posiadały szerokość od 5 do 10 cm i długość do 1 m. Na majdanie zaobserwowano na poziomie od 28,06-27,97 do 27,1727,25 występowanie warstwy brunatnoszarej oraz brunatnoczarnej gliny z dużą ilością substancji pochodzenia organicznego. W części południowej wykopu, od poziomu 27,17 do poziomu 26,77, zauważono w warstwie brunatnoszarej i żółtej gliny skupiska kamieni, które na poziomie 26,45-26,37 okazały się być wyraźnym brukiem kamiennym majdanu. Obserwacje stratygraficzne poczynione w profilach wykopu zdają się wskazywać, że mamy do czynienia z obiektem dwufazowym. Z fazą pierwszą powiązać można wał o konstrukcji rusztowej, którego ślady obserwujemy w północnej partii wykopu. Koresponduje z nim najniższy poziom użytkowy majdanu łącznie z warstwą bruku, a szczególnie ślady spalenizny i polepy pod brukiem. Druga faza rysuje się w postaci grubego poziomu użytkowego (brunatnoczarna glina z dużą ilością substancji organicznej) w południowej części wykopu i śladów poziomu niwelacyjnego oraz nadkładu zalegającego w partii środkowej wykopu. Materiał ceramiczny zgromadzony w trakcie badań pozwala na określenie chronologii obu faz obiektu. Stosunek procentowy poszczególnych typów ceramiki z części „wałowej” wykopu przedstawia się następująco: ceramika tzw. tradycyjna (typ A) - 28,6% ceramika wypalana w atmosferze redukcyjnej (typ B) - 35,7%, ceramika wypalana w atmosferze utleniającej (typ D) - 35,7%. Udział procentowy poszczególnych typów ceramiki znalezionej na majdanie wynosił: ceramika tzw. tradycyjna (typ A) - 16,4%, ceramika wypalana w atmosferze redukcyjnej (typ B) - 34,8%, (typ C) - 3,2%, ceramika = wypalana w atmosferze utleniającej (typ D) - 43,7%, ceramika z polewą (typ E) - 2%.
Wśród ceramiki tzw. tradycyjnej przeważają ułamki i fragmenty naczyń o cechach technologicznych i stylistycznych, które pozwalają ją umieścić w fazie D (950-1050) wg Z. Kurnatowskiej, A. Łosińskiej5 (por. tabl. I, II). Pozostała masa materiału ceramicznego wykazuje cechy technologiczne i stylistyczne charakterystyczne dla tzw. drugiego okresu rozwoju rzemiosła garncarskiego wg J. Kruppégo, przy czym zwraca uwagę dominacja materiału wypalanego w atmosferze utleniającej oraz nikły udział tzw. ceramiki stołowej: redukcyjna 3,2%, polewana 2%. W materiale ceramicznym przeważa tzw. ceramika kuchenna - głównie destrukty garnków o wylewach zaopatrzonych w okap i wrąb na pokrywkę (por. tabl. II—IV). Zwraca także uwagę nieobecność wśród analizowanego materiału kafli płytowych. Przy rysowaniu ceramiki pochodzącej z drugiej fazy użytkowania obiektu posłużono się kodem stosowanym przez J. Kruppégo.
Przejść teraz wypada do podsumowania wyników prac terenowych. Poczynione ustalenia badawcze wskazują, że badane stanowisko jest dwufazowe:
Faza pierwsza to obiekt wczesnośredniowieczny - gród, który można datować na fazę D. Pochodzi więc on z okresu kształtowania się monarchii piastowskiej i tworzenia się administracji, lecz brak dostatecznych przesłanek, aby go wiązać z kasztelanią starogrodzką. Grodzisko w Czarnym Sadzie było prawdopodobnie lokalnym ośrodkiem zniszczonym w procesie kształtowania się kasztelanii, być może jest to kolejny obiekt przemawiający za istnieniem cezury w budownictwie grodowym Wielkopolski, która obejmuje schyłek fazy D7. Obie wysunięte wyżej hipotezy badawcze wymagają bardziej wnikliwych studiów.
Fazę drugą kształtowania się obiektu (XV-XVII w.) należy wiązać z istnieniem murowanego(?) dworu. Za wzmiankowaną chronologią przemawia charakter materiału ceramicznego, zaś za hipotezą o istnieniu obiektu murowanego ułamki ceramiki budowlanej (nie nadające się do analizy metrycznej) występujące na majdanie. Dwór powstał zapewne po przeformowaniu grodu, o czym świadczą zachowane warstwy niwelacyjne. Próby ustalenia fundatorów młodszego założenia obronno-mieszkalnego nastręczają pewne trudności, bowiem najstarsza wzmianka o Czarnym Sadzie pochodzi z lat 1428 -1429 i jest to tzw. zapowiedź sądowa bez podania nazwiska właściciela. Kolejne dane źródłowe pochodzą z lat 1491 i 1495, kiedy to właścicielem Czarnego Sadu był bliżej nieznany Mikołaj Zajączek. W wieku XVI Czarny Sad leżał w granicach powiatu pyzdrskiego, w 1549 r. jego właścicielką była B. Kaniewska (Kaniecka - herbu Nałęcz?), zaś w latach 1550-1561 należał on do rodziny Rozdrażewskich herbu Doliwa - m. in. do Stanisława Rozdrażewskiego, kasztelana rogozińskiego. Około 1622 r. właścicielami Czarnego Sadu byli Rawicze Przyjemscy, po czym w wieku XVIII należał on do posiadłości Sapiehów i wchodził w skład klucza koźmińskiego10. Najbardziej prawdopodobnym okresem powstania dworu może być przedział czasu 1549-1561, kiedy to Czarny Sad należy do Rozdrażewskich. Jest to jednak luźna, nie potwierdzona źródłowo hipoteza badawcza. Można zatem sądzić, że rytm rozwoju badanego założenia obronnego przebiegał w następujący sposób. Gród pierścieniowaty o wałach zbudowanych w konstrukcji rusztowej był pierwotnym założeniem obronnym istniejącym w przedziale czasowym między 950- 1050. Wymieniony obiekt po zniszczeniu nie został odbudowany. Położenie reliktów grodu było na tyle dogodne, że w XV-XVII w., po „przeformowaniu” wałów majdanu, zlokalizowano w tym samym miejscu obiekt murowany stanowiący centrum młodszego założenia obronno-mieszkalnego. Badany obiekt wchodzi w skład dobrze zachowanego zespołu (grodzisko, osada podgrodowa, dwór), który ze względu na stan zachowania i brak bezpośredniego zagrożenia kwalifikuje się do badań stacjonarnych.
Źródło: Założenie Obronne w Czarnym Sadzie, stan.1 gm. Koźmin, woj. kaliskie w świetle badań terenowych w 1987 roku, Leszek Wojda, str. 253-265 [w:] Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16, 1992
_________________ 
|
